Kỹ thuật hàn Temper Bead

Hàn temper bead là một kỹ thuật hàn đặc biệt, trong đó nhiệt lượng (heat input) từ các lớp hàn kế tiếp sẽ làm tôi (temper) các lớp hàn trước đó. Kết quả là cấu trúc hạt mịn (fine grain structure) và độ cứng thấp được hình thành trong vùng ảnh hưởng nhiệt (Heat-Affected Zone – HAZ). Đây là phương pháp rất hữu ích trong việc kiểm soát luyện kim vùng HAZ mà không cần xử lý nhiệt sau hàn (Post-Weld Heat Treatment – PWHT). Kỹ thuật này thường được áp dụng trong các tình huống mà PWHT không thể thực hiện được vì lý do kỹ thuật hoặc kinh tế — chẳng hạn như khi thực hiện sửa chữa tại chỗ trong các nhà máy đang vận hành. Trong những trường hợp như vậy, hàn temper bead cho phép đạt được các đặc tính cơ học chấp nhận được cho mối hàn và kiểm soát kích thước HAZ ở mức tối thiểu.

1. Định nghĩa và cơ sở luyện kim

Temper Bead Welding (TBW) là phương pháp hàn nhiều lớp (multi-pass welding) được bố trí theo trình tự cụ thể, trong đó các lớp hàn (weld beads) sau được sử dụng để nung nóng lại lớp hàn trước và vùng ảnh hưởng nhiệt (Heat-Affected Zone – HAZ) nhằm cải thiện các cơ tính của kim loại, đặc biệt là giảm độ cứng và tăng độ dai. Theo định nghĩa trong ASME Section IX, QG-109: “A temper bead is a weld bead deposited in a specified manner on or adjacent to a weld bead for the purpose of affecting the metallurgical properties of the heat-affected zone or previously deposited weld metal.”

Cơ sở luyện kim của TBW dựa trên khả năng chuyển biến cấu trúc pha tại vùng HAZ sau khi hàn. Đối với thép carbon và thép hợp kim thấp, khi hàn thường hình thành martensite hoặc các pha cứng ở vùng HAZ do tốc độ nguội cao. Bằng cách hàn các lớp bead kế tiếp với nhiệt lượng phù hợp, cấu trúc martensite có thể được “tôi mềm” (tempered) để hình thành tempered martensite – một tổ chức vi kim có độ dai cao và độ cứng giảm so với martensite nguyên thủy.

Hình minh họa:

Trên bề mặt vùng HAZ thường xuất hiện các vòng màu tôi nhiệt (temper colors), như vàng, lam, xanh nhạt – là kết quả của hiện tượng oxy hóa bề mặt thép sau khi chịu nhiệt độ cao. Các màu này phản ánh các mức nhiệt độ khác nhau đã đạt được, là bằng chứng gián tiếp cho thấy hiệu ứng tôi nhiệt cục bộ đang diễn ra do TBW.

2. Mục đích và phạm vi ứng dụng

TBW được sử dụng khi không thể thực hiện xử lý nhiệt sau hàn (Post Weld Heat Treatment – PWHT) do giới hạn về kích thước kết cấu, vị trí lắp đặt (ngoài công trường), tính chất vật liệu (các vật liệu không chịu được nhiệt độ PWHT như Inconel), hoặc lý do kinh tế và vận hành. Theo ASME Section IX QW-290: “TBW may be used for carbon steels, low alloy steels or alloy steels designed to be used in the as-welded condition or when PWHT is impractical.”

Các mục tiêu chính của TBW:

Giảm độ cứng (hardness) ở vùng HAZ.
Tăng độ dai va đập (impact toughness).
Giảm nguy cơ nứt do hydro (Hydrogen-Induced Cracking – HIC).
Ổn định tổ chức vi kim quanh mối hàn.

3. Ứng dụng công nghiệp

TBW có vai trò quan trọng trong:

Hàn phủ (weld overlay) vật liệu dissimilar (khác loại), như: Inconel 625, Inconel 82/182 phủ lên thép Cr-Mo (SA-387 Gr.22).
Hàn sửa chữa các thiết bị áp lực lớn không thể PWHT tại chỗ.
Hàn ống, van, bồn trong công nghiệp lọc hóa dầu, điện lực, phân đạm – nơi cần hàn inox/Ni-base lên thép carbon hoặc thép hợp kim thấp mà không gây giòn vùng chuyển tiếp.

Ví dụ ứng dụng thực tế:

Hàn lớp phủ Inconel 625 trên thép Cr–Mo để chống ăn mòn/nhiệt trong nhà máy nhiệt điện.
Hàn sửa chữa các mối nứt nhỏ tại vùng HAZ của bình áp lực dày lớn, không thể PWHT toàn phần.
Hàn kết cấu chịu áp cao trong giàn ammonia hoặc nhà máy lọc dầu – cần độ dai cao nhưng không thể nung lò.

4. Kỹ thuật thực hiện

4.1 Các kỹ thuật hàn Temper Bead

Có nhiều kỹ thuật khác nhau trong hàn temper bead được phát triển để đạt được các hiệu ứng nhiệt luyện khác nhau trong vùng HAZ. Dưới đây là 05 kỹ thuật tiêu biểu và được sử dụng rộng rãi nhất:

a) Kỹ thuật nửa lớp hàn (Half Bead Technique)
b) Kỹ thuật lớp đồng nhất (Consistent Layer Technique)
c) Kỹ thuật temper bead xen kẽ (Alternate Temper Bead Technique)
d) Kỹ thuật kiểm soát lượng đắp (Controlled Deposition Technique)
e) Kỹ thuật tôi chân mối hàn (Weld Toe Tempering Technique)

4.2 Kỹ thuật nửa lớp hàn (Half Bead Technique)

Kỹ thuật này được sử dụng chủ yếu trong sửa chữa các bộ phận có yêu cầu nghiêm ngặt về tính chất cơ học, đặc biệt là độ dai va đập tại vùng HAZ, nhưng không thể thực hiện PWHT.

Trình tự thực hiện:

Phủ lớp đệm (buttering): Đầu tiên, phủ một lớp kim loại đệm (thường là cùng vật liệu với que hàn chính) lên bề mặt khoang hàn cần sửa chữa.
Mài bỏ một nửa lớp đệm: Khoảng một nửa chiều dày của lớp đệm được mài bỏ để loại trừ vùng ảnh hưởng nhiệt ban đầu.
Đắp lớp hàn thứ hai: Lớp hàn chính đầu tiên (lớp thứ hai tính từ đáy) được đắp lên phần đã mài.
Tiếp tục đắp các lớp kế tiếp: Các lớp tiếp theo được hàn nối tiếp đến khi hoàn thiện mối hàn theo thiết kế.

Nguyên lý luyện kim:

Lớp hàn đầu tiên có tác dụng tái kết tinh (recrystallize) và tạo ra vùng HAZ trong kim loại cơ bản.
Lớp hàn thứ hai, khi chỉ đắp lên một nửa chiều rộng của lớp đầu tiên, sẽ sinh ra nhiệt vừa đủ để tôi (temper) vùng HAZ của lớp trước, từ đó làm giảm độ cứng, tinh chỉnh cấu trúc hạt và tăng độ dai va đập (fracture toughness) cho khu vực nhạy cảm này.

Kỹ thuật này có ưu điểm là dễ kiểm soát, nhưng đòi hỏi thợ hàn có tay nghề cao và quy trình hàn phải được lập kế hoạch chặt chẽ để đảm bảo đúng vị trí và tỉ lệ lớp đắp.

Kỹ thuật nửa lớp hàn (Half Bead Technique)

4.3 Kỹ thuật temper bead xen kẽ (Alternate Temper Bead Technique)

a) Trình tự và bố trí bead:

Sau khi hàn lớp đầu tiên (root pass), các lớp tiếp theo phải được hàn chồng lên từ 30–70% chiều rộng của bead trước.
Mũi hàn nên di chuyển dạng stringer (không nên weave rộng), mỏ hàn nghiêng về phía bead trước.
Có thể thêm các lớp bead gia cường (reinforcement bead hoặc surface temper bead) dọc mép bead trước để tăng hiệu ứng nhiệt tại vùng HAZ. Đây chính là kết hợp với kỹ thuật Weld Toe Tempering Technique, dùng để giảm ứng suất dư và độ cứng tại mép bead – một trong các điểm yếu nhất về độ bền nứt.

b) Kiểm soát thông số:

Nhiệt độ nung nóng trước (Preheat temperature): từ 100–150 °C tùy vật liệu.
Nhiệt độ giữa các pass (Interpass temperature): giới hạn theo PQR.
Tốc độ hàn, dòng điện, điện áp: phải đảm bảo hiệu ứng nhiệt lan tỏa vừa đủ để tôi HAZ mà không gây chảy lại.

c) Hình dạng bead:

Bead không nên quá lớn (gây chảy xệ) hoặc quá nhỏ (không đủ nhiệt).
Khoảng cách giữa bead mới và vùng HAZ cũ phải đảm bảo nằm trong giới hạn đã thẩm định trong PQR.

5. Tiêu chuẩn kỹ thuật liên quan

ASME:

Section IX QW-290: Quy định chi tiết về TBW, yêu cầu kiểm soát thông số quy trình, biến thiết yếu (essential variables), và thử nghiệm độ cứng (hardness test) hoặc độ dai (impact test).
QW-410.61: Xác định khoảng cách bead chồng (spacing S) và vị trí bead liên quan HAZ.

API:

API RP 582: Hướng dẫn hàn và sửa chữa, định nghĩa TBW như giải pháp thay thế cục bộ cho PWHT. Đề cập đến “surface temper bead layer”.

AWS:

AWS D10.10: Thực hành hàn nhiệt cục bộ cho hệ thống ống, trong đó TBW được công nhận như một phương pháp thay thế PWHT.

Ghi chú: Việc áp dụng TBW bắt buộc phải được chấp thuận bởi quy phạm thiết kế (construction code), ví dụ: ASME B31.3, NBIC, hoặc mã thiết kế nồi hơi/bình chịu áp. TBW phải được chứng nhận bởi hồ sơ PQR riêng biệt.

6. Hạn chế và nhược điểm

Không thay thế hoàn toàn PWHT: TBW chỉ ảnh hưởng cục bộ, không loại bỏ hoàn toàn ứng suất dư.
Giới hạn vật liệu: Chỉ áp dụng cho thép nhóm P-No.1 đến P-No.5. Không phù hợp với thép cường độ cao, thép chịu nhiệt nhóm P-No.7.
Kỹ thuật phức tạp: Yêu cầu thợ hàn tay nghề cao, kiểm soát nhiệt độ nghiêm ngặt.
Tăng thời gian và chi phí: Phải đo nhiệt độ, thực hiện nhiều lớp bead, sau đó có thể cần gia công loại bỏ bead dư.

7. Tổng kết và khuyến nghị

TBW là kỹ thuật hàn đặc biệt có hiệu quả cao trong các trường hợp mà PWHT không khả thi hoặc không kinh tế. Kỹ thuật này đòi hỏi kiểm soát chặt chẽ trình tự bead, nhiệt độ và kỹ năng hàn để đạt được mục tiêu luyện kim tương đương xử lý nhiệt sau hàn.

Khuyến nghị: Khi thiết kế quy trình TBW cần:

Lập PQR riêng cho từng loại vật liệu, độ dày, kiểu mối hàn.
Thử nghiệm độ cứng (Vickers, Rockwell) hoặc độ dai (Charpy) để xác nhận hiệu quả.
Đào tạo thợ hàn và giám sát viên kỹ lưỡng để đảm bảo bead chồng đúng cách.

---

Xin chào bạn!

Nếu bạn đang thích trang web của chúng tôi và thấy các bài viết của chúng tôi hữu ích, chúng tôi rất mong nhận được sự ủng hộ của bạn. Với sự giúp đỡ của bạn, chúng tôi có thể tiếp tục phát triển tài nguyên và cung cấp cho bạn nội dung có giá trị hơn nữa. Cảm ơn bạn đã ủng hộ chúng tôi.

Nguyễn Thanh Sơn

Tìm kiếm Blog này